فخرالدین اسعد گرگانى، شاعر افسانه هاى باستانى

فخرالدین اسعد گرگانى، شاعر افسانه هاى باستانى

 


فخرالدین اسعد گرگانى از داستان سرایان بزرگ زبان فارسى که به سبب تبحرش در زبان و خط پهلوى افسانه کهن از عهد باستان را به نظم در آورده در دوران سلجوقى مى زیسته است. وى افسانه اى از زمان اشکانیان را که تا قرن پنجم هجرى قمرى نزد مردم به جاى مانده بود در افسانه ویس و رامین به شعر نوشت.
فخرالدین اسعد اهل گرگان و فردى مسلمان و بر مشرب اهل اعتزال و فلاسفه بود که در نیمه اول قرن پنجم هجرى برابر با قرن یازدهم میلادى و همزمان با سلطنت طغرل سلجوقى مى زیست وى علاوه بر شعر در فلسفه و علوم نیز دستى داشت.
او در فتح اصفهان با طغرل همراه بود و با این که سلطان سلجوقى از اصفهان به قصد تسخیر همدان خارج شد، فخرالدین از این شهر نرفت و با عمید ابوالفتح مظفر نیشابورى حاکم اصفهان باقى ماند. وى تا زمستان سال ۴۴۳ هجرى در آن شهر به سربرد.
گفت وگوهاى فخرالدین با امیر ابوالفتح مظفر به نظم داستان ویس و رامین نخستین منظومه عاشقانه تاریخ ادبیات ایران انجامید که از سال ۴۴۶ شروع و درسال ۴۵۵ هجرى قمرى به پایان رسید.
هرچند منظومه ویس و رامین، شاهکارى است که از سوى فخرالدین در حدود یکهزار سال پیش به نظم در آمده است اما موضوع این منظومه به سبب اسامى شخصیت ها، اماکن، شیوه ازدواج و تأثیر ستارگان بر سرنوشت انسان ها که از تعلقات فکرى ایرانیان قبل از اسلام است داستانى از عهد باستان ایران به حساب مى آید.
درباره مثنوى ویس و رامین گفته شده همانند شاهنامه فردوسى زنده کننده بخشى از میراث ادبى و فرهنگ ایران پیش از اسلام بوده است. سبک سرودن اشعار این مثنوى بدور از هرگونه تکلف و گاهى با برخى از پیرایه هاى لفظى ساده توأم گردیده، به همین سبب به داستانى لطیف و مؤثر در زبان و ادبیات فارسى درى تبدیل شده است.
از آنجا که در به نظم در آوردن ویس و رامین این داستان جاودانه، شاعر نهایت فصاحت و روانى را رعایت داشته منظومه او سر مشق شاعرانى قرار گرفت که در سرودن داستان هاى عاشقانه در زبان پارسى به شهرت رسیدند. از آن جمله مى توان به نظامى بزرگ شاعر ایرانى اشاره نمود که در خلق منظومه فنا ناپذیر خسرو و شیرین خود از سبک و سیاق و اندیشه شاعر گرگانى تأثیر پذیرفته است .
مثنوى ویس و رامین در ۸۹۰۰ بیت و در بحر مسدس مقصور (یا محذوف) سروده شده است. سبک آن نظم بى تصنع فارسى درى و هم مأخذ فارسى میانه محسوب مى شود. داستان ویس و رامین بیشتر وقایعش در شمال ایران از مرو تا همدان و نخجیرگاه گرگان اتفاق مى افتد. همچنین از فتوحات طغرل در خوارزم، خراسان، طبرستان، رى، اصفهان و کرمان هم یاد شده است.
موضوع و خلاصه داستان ویس و رامین بدین شرح است: شاه شاهان « شاه موبد» با « شهرو» ملکه زیباى « ماه آباد» عهد کرد که اگر شهرو، دخترى بزاد نامزد شاه باشد. شهرو «ویس» را زایید و مادر عهد شکست و او را به «ویرو» داد. لیکن شاه موبد با ویرو به جنگ و نزاع برخاست و چون به زور بر او غالب نشد به حیله ویس را از دژ بیرون آورد و به خراسان برد. در راه «رامین» برادر جوان شاه موبد به ویس دل باخت ویس نیز چندى بعد عاشق رامین شد و هردو از دست شاه موبد گریختند.
از اینجا به بعد پس از یک سلسله حوادث پیاپى میان موبد، ویس و رامین از یکسو و بین شاه موبد و رامین ازسوى دیگر درنهایت شاه موبد مى میرد و رامین جانشین وى مى شود و سالیان دراز با ویس زندگى مى کند. چون ویس مدتى بعد مرد رامین پادشاهى را به پسرش داده و در آتشکده معتکف مى شود.
اما درباره این که چرا ویس و رامین گرگانى به شهرت منظومه خسرو و شیرین گنجوى نرسید دکتر اسدالله معطوفى پژوهشگر تاریخ گرگان مى گوید: داستان ویس و رامین برگرفته از افسانه اى مربوط به ایران باستان است که به سبب منسوخ بودن برخى سنن زمان باستان نزد ایرانیان بعد از اسلام مورد اقبال قرار نگرفت و جایگاهى همچون سروده هاى شاعران دیگر نیافت.
وى مى افزاید: البته داستان ازدواجى که در ویس و رامین به آن استناد شده در زمان ایران باستان رایج نبوده و احتمالا تنها در زندگى قوم و گروهى خاص از اشراف که در پى عقایدى همچون پاکى خونشان بودند رواج داشته است.
معطوفى مى گوید: از نسخه اصلى کتاب ویس و رامین و آرامگاه فخرالدین اسعد طلاعى در دست نیست.
هم اکنون به پاس نکوداشت این شاعر بزرگ پارسى زبان، تالار بزرگ شهر گرگان به نام فخرالدین اسعد گرگانى مشهور است و مجسمه اى نیز از او در میدان روبه روى تالار نصب شده که کتابش یعنى ویس و رامین را در دست دارد.